*داغستان و نشانی از داغ پدر؛ روابط تاریخی ایران و روسیه، محمدنادر اخباری، هفته نامه ستاره صبح
*هفته نامه ستاره صبح *شنبه 17 خرداد 1393 *شماره 230
محمدنادر اخباری، پژوهشگر
داغستان و نشانی از داغ پدر
ابوالمظفربن حیدر یا شاه اسماعیل اول در 26 تیر 866 خ (1487م) در اردبیل متولد شد. مادر او شاهزاده خانمی به نام مارتا ( خدیجه‌بیگم- علمشاه‌خاتون) دختر اوزون (حسن) بیگ ترک از دودمان حکام یونانی نسب طرابوزان (در شمال ترکیه امروزی) بود.
پدر شاه اسماعیل، شیخ (سلطان) حیدر، پنجمین نسل از فرزندان شیخ صفی‌الدین اردبیلی (650-735 ق) بود. خود شیخ صفی نیز مطابق قدیمی‌ترین نسخه ی خطی صفوه الصفا (نگارش قبل از 1501م و پیش از تأسیس سلسله صفویه) نوشته ابن بزاز اردبیلی، ششمین نسل از فرزندان فیروزشاه زرّین‌کلاه است. توالی‌نیاکان وی چنین آمده : شیخ‌صفی‌الدین‌ابوالفتح‌اسحق‌بن‌شیخ امین‌الدین ... بن‌عوض‌بن‌فیروزشاه‌زرین‌کلاه. فیروزشاه، ریشه‌اصلی دودمانی‌است که در 1510 م (880 خ)، سلسله‌ای را تأسیس کرد که شاهانش خود را به احترام جدشان شیخ صفی، صفوی می‌خواندند. ابن بزاز، فیروز شاه را یک نجیب‌زاده کرد معرفی کرده است. لذا بسیاری از تاریخ پژوهان، اصالت خاندان صفوی را با کردستان مرتبط می‌دانند و سررشته صفویان را، ایرانی زبان می‌شمارند.
سنّی و شافعی بودن شیخ صفی – که مذهب بیشتر کردهای امروزین است- نیز گواه دیگری است بر اصالت کردی شیخ. اگر چه باور فعلی عامّه، شیعی و صوفی مسلک بودن شیخ‌صفی است، لیکن شاهان صفوی برای وحدت‌بخشی و یکپارچه‌سازی ایران، مذهب شیعه را مذهب رسمی ایرانیان اعلام کردند و از این‌رو با هدف توجیه سبقه ی مذهبی اجدادشان، عبارات دال بر اصالت کردی نیاکان خود را در نوشته ابن بزاز، دست کاری نمودند و از نسخ بازنویسی‌شده صفوه‌الصفا، حذف یا کم‌رنگ ساختند.
احسان یار شاطر پژوهشگر، خاندان صفوی را ایرانی زبانانی می‌داند که بعدها ترکیزه شدند. سیوری پژوهشگر، خاندان صفوی را بی‌تردید دارای ریشه ایرانی معرفی می کند و اصالت کردی آنها را بسیار محتمل می‌شمارد. مینورسکی خاورشناس، گویش نیای صفویان را اصالتاً از گویش‌های محلی ایرانی می‌داند. شاید قابل قبول‌ترین نظریه، نظر پروفسور فرای، ایران شناس (اخیراً) درگذشته مبنی‌بر انشعاب ترک‌زبانان آذری از ایرانی زبانان قدیم باشد. مطابق باور فرای، ترک زبان بودن آذری‌ها، با ایرانی بودن اجدادشان منافاتی ندارد. در مقابل، تاریخ‌دانانی چون تاماراسون و نیکی کری، موکّدا برترک آذربایجانی بودن ریشه اصلی صفویان اصرار دارند
مقبره شیخ حیدر صفوی (پدر شاه اسماعیل، بنیانگذار سلسله صفویان)، مشگین شهر
پدر صفویه
می‌توان شیخ‌حیدر، پدر شاه اسماعیل را پدر صفویه دانست. شیخ حیدر و پدرش شیخ جنید (جد شاه اسماعیل)، در پیدایش بستری برای سلطنت شاه اسماعیل اول، نقش مؤثری داشتند.
شیخ جنید که همچون پدرانش، مریدانی جان برکف در کنار خود داشت، در 1460م در اردبیل به قدرت رسید. او و پسرش (شیخ حیدر) برای ترویج مذهبشان در سیرکاسیا (جنوب روسیه) و داغستان، چندین جنگ به راه انداختند. امّا سرانجام جنید در 860 ق در جنگ با امیر شروان (حاکم قفقاز جنوبی) کشته شد.
شاه اسماعیل اول
سپس شیخ حیدر داغ پدر دیده، برجای پدر نشست و به قصد انتقام، سه بار (1483، 1487 و 1488م) به شروان و ارتفاعات قفقاز لشکر کشید. او در ابتدا بر شروانشاهیان تفوق یافت و سرزمین‌هایی از قلمروشان را تسخیر کرد، امّا در سوّمین نبرد در 9 جولای 1488م در تاباراسان دربند به قتل رسید ( در همان منطقه‌ای که پدرش سی‌سال پیش از آن کشته‌شده بود). پیکر شیخ در محدوده قریه الفندیجار به خاک سپرده‌شد (امّا دو دهه بعد پسرش شاه اسماعیل، جسد پدر را به مقبره ای در نزدیکی اردبیل منتقل نمود که امروزه، آرامگاهی زیبا و با شکوه در مشگین‌شهر است).
بی‌تردید سربازان شیخ حیدر، بر مدفن (اولیه) رهبرشان سنگ قبری نهاده‌بودند. امّا جای دقیق آن تا سالیان اخیر در کتب تاریخ خالی بود. تا اینکه حدود 7 سال پیش در نتیجه حفاری‌ها در یک یادمان – مقبره‌ی متروکه واقع در باغی در روستای تینیت (تاباراسان جمهوری داغستان روسیه)، سنگ قبری به رنگ زرد- خاکستری کشف شد که ترجمه متن عربی حک شده روی آن چنین است :
"خداوند قادر مطلق گفته‌است: هر نفس مرگ را تجربه می‌کند. در سال 895 (ق) این آرامگاه مقدس بنا شد، شیخ حیدر فرزند شیخ جنید فرزند شیخ ابراهیم فرزند شیخ علی فرزند شیخ صدرالدین فرزند شیخ صفی". ادامه دارد ...